kalkoven Schaelsberg (Schaesberg)

Kalkmergelgroeve Schaelsberg

& spooraansluiting op de spoorlijn Maastricht - Heerlen/Aken


gebiedsaanduiding kalkmergelgroeve aan de Schaelsberg

 

De kalkbranderij / kalkmergelgroeve lag nabij de Drie Beeldjes. Het industrieterrein was 13.000m² groot en lag op de helling tussen de spoorlijn Maastricht - Aken en de Däölkesberg / de Kluis ten oosten van Valkenburg. De spoorlijn ligt hier zo'n 25 meter hoger dan de rivier de Geul die slechts op 50 meter afstand ligt. Het hoogteverschil tussen de spoorlijn en de bovenzijde van de groeve is ca. 45 meter. Zie de topografische kaart in afbeelding 1.

Op de kaart AHN2 ruw-Hillshade (afb.2) zien we de contouren van het maaiveld en alles wat zich daarboven bevindt. Hier is de insnijding in het landschap door de mergelgroeve te zien. Ook de bovenleidingportalen van de spoorlijn, de mergelwand van de Daolkesberg en de rivier de Geul zijn goed te zien.

Afb.1: bron: topografie AHN

Afb.2: bron: AHN2 ruw-Hillshade


kalkmergelgroeve / kalkbranderij / kalkoven / mergelgroeve Schaelsberg

Op 30-05-1919 vraagt J. van Filippo vergunning voor een kalkoven gelegen onder aan de Schaelsberg. (kalkbranderijen in zuid-limburg, Jan Nillesen)

Van de voormalige kalkbranderij resteert slechts een klein deel van de kalkoven nabij de spoorlijn. Hoger op de helling zijn nog steeds de kale mergelwanden van de kalkmergelgroeve zichtbaar. In tegenstelling tot de nabij gelegen N.V. Vereenigde Kroongroeven zijn van een in werking zijnde kalkbranderij geen foto's gevonden. Slechts een kleurenplaat - in 1936 gepubliceerd - geeft een indruk van het bedrijf. Op de plaat is een smalspoor te zien dat vanuit de mergelgroeve in de richting van de kalkoven leidt.

De kleurenplaat (afb.3) laat zien dat een gebouw van de kalkbranderij op een van de aangelegde terrassen staat. Dit gebouw is niet de eigenlijke kalkoven. Vlak achter het gebouw is de spoorlijn Aken-Maastricht te zien. Echter de afstand tussen de spoorlijn en het gebouw bedraagt ongeveer 65 meter. Rechts naast het gebouw is een donker volume te zien. Vanuit het standpunt van de schilder zou dat de kalkoven - indien nog aanwezig tijdens het maken van de kleurenplaat - geweest kunnen zijn (zie tekening onder).

 

In het midden boven het gebouw het torentje van Kasteel Genhoes. Tussen Genhoes en het gebouw van de kalkbranderij loopt een tak van de Geul. Deze Geultak dient om de Schaloensmolen van water te voorzien. Om het water in de Geultak op peil te houden is er verder oostelijk richting Schin op Geul een stuw gebouwd. Deze stuw wordt ook wel de 'waterval' genoemd.

Afb.3: bron: Zwerftochten door ons land Limburg, heruitgave 1977 V&D

origineel: NV Koek- en beschuitfabriek v/h G. van Hille & Zoon, Zaandam

Afb.4

Foto 4 is genomen vanaf de bovenzijde van de groeve nabij De Kluis. Het standpunt is ongeveer gelijk aan dat van de schilder van de bovenstaande kleurenplaat.

 

De rode cirkel geeft de plek aan waar het gebouw van de kleurenplaat verwacht mag worden. De blauwe lijnen geven aan waar de spoorlijn daadwerkelijk loopt.

Een advertentie uit 1922 (afb. 5) geeft een indicatie van de aanwezige bebouwing op het terrein: directie- en machinegebouwen, een kalkloods en een keet. En de eigenlijke kalkoven.

 

Verder een laadinrichting met laadbrug. Deze laadinrichting naast de spoorlijn is te zien op een foto  van het Nationaal Archief (afb. 6).

 

 

kalkmergelgroeve oud-valkenburg - schin op geul

Afb.: 5 - advertentie Limburger Koerier 24-06-1922 via Delpher

laadbrug spoorlijn

Afb.6: bron: Nationaal Archief

Om een beter beeld te krijgen van het gehele terrein heb ik onderstaande tekening (afb.7) opgesteld op basis van de data van het AHN en waarnemingen in het veld. De tekening laat een doorsnede van de kalkmergelgroeve tot de spoorlijn zien.

Afb.7: doorsnede kalkmergelgroeve Schaelsberg

De rode lijn geeft aan hoe het historische verloop van het talud naast de kalkoven waarschijnlijk is geweest (natuurlijk talud van ca. 35°).

De groene lijn is een zichtlijn vanaf de bovenkant van de groeve vanuit het standpunt van de kleurenplaat.

In geel aangegeven het deel van de kalkoven dat nu nog zichtbaar is. Een gedeelte van de oven is met grond bedekt. De voet van de kalkoven zou dan op gelijke hoogte liggen met het spoor.

Gezien de vindplaats van de ankerplaat en het beeld dat de kleurenplaat geeft zal het gebouw waarschijnlijk op het laagste terras gestaan hebben waarbij de constructie voor de sorteerinrichting direct aan het gebouw grensde.

Tussen de eigenlijke groeve en de kalkoven bevinden zich nog een aantal terrassen zoals uit de tekening blijkt. Als we kijken naar het verloop van het terrein direct naast de mergelgroeve (blauwe stippellijn) blijkt dat deze terrassen geen natuurlijke oorsprong hebben. Klaarblijkelijk zijn ze aangelegd tijdens de productieperiode van de kalkbranderij.

Afb.8

Op de plek van het bedrijfsgebouw is nog een stalen ankerplaat aangetroffen. De ankerplaat meet 140 x 210mm

 

Foto (afb.8) uit 2018 van de ankerplaat bovenop het talud naast de kalkoven.

Afb.9

Afbeelding 9. De ovenmond van de kalkoven aan de Schaelsberg in 2022. Duidelijk te zien tot hoe ver de kalkoven bedolven is door grond.

Afb.10

Overzichtsfoto van de ovenmond en een deel van de zijkant van de kalkoven. In de rode cirkel op afbeelding 10 de ankerplaat.

Binnenzijde van de ovenmond in 2022 (afb.11). Puin ligt bijna tot het plafond.

Afb. 11

Ik heb slechts één ongedateerde foto (afb.12) kunnen achterhalen van de kalkbranderij en/of mergelgroeve aan de Schaelsberg. Het traject Maastricht tot Schin op Geul van de spoorlijn Aken - Maastricht en de spoorlijn Heerlen - Schin op Geul werden rond mei 1949 geëlektrificeerd. Op de foto ontbreekt de bovenleiding. De foto is dus voor 1949 genomen. Achter de stalen constructie is er vrij zicht op de onbewaakte overweg aan de Schaelsberg. De stalen constructie lijkt dan ook geplaatst te zijn bij het laagste talud, wat de stalen ankerplaat op die plek verklaard. Op de constructie aan de rechterzijde is nog een stukje smalspoor te zien.

Afb. 12: bron: archief Jo Bouwens

reactie van dhr. Pluijmen: de persoon op de ijzeren stellage is Mathieu Hofman

In de groeve werd 500mm smalspoor gebruikt. Het hoogst gelegen terras is de bodem van de groeve. Op het lager gelegen terras - nabij het talud naar het hoogste terras - zijn twee poeren van gestort beton aangetroffen.

 

Niet duidelijk is of de poeren gemaakt zijn ter ondersteuning van een stortgoot van het hoogste spoor naar het lager gelegen spoor. Het hoogte verschil (heden) is ongeveer 4,00 meter.

 

Restanten van twee betonnen poeren zijn gedeeltelijk vrijgemaakt en ingemeten. Hieronder een aantal foto's (afb. 13 -20) van de poeren in het veld.

 

De oorspronkelijke breedte van de bovenkant van de poeren was ongeveer 30cm. Kennelijk leek dat onvoldoende en werd aan weerszijden ongeveer 15cm beton bijgestort, herkenbaar aan de breuklijnen.

Afb. 13

Afb. 14

Afb. 15

Afb. 16

Afb. 17

Afb. 18

Afb. 19

Afb. 20

spoorplan en spooraansluiting kalkbranderij en mergelgroeve

spooraansluiting van de mergelgroeve en kalkbranderij

Dát er een spooraansluiting heeft bestaan is te lezen in een advertentie uit Onze Tuinen (afb.21) van 24 januari 1919; de verkoop van PRIMA KALKMERGEL door de Maatschappij tot Exploitatie van Kalk- en Kalkmergelgroeven van Filippo uit Hazerswoude.

Afb.21: Onze tuinen; geïllustreerd weekblad voor amateur tuiniers, jaargang 13, 1919, no 30, 24-01-1919

Om in het bezit te komen van een spoorplan van het raccordement van de kalkmergelgroeve / kalkbranderij zijn de archieven van Het Utrechts Archief en het Regionaal Historisch Centrum Limburg doorzocht. Dat heeft geen resultaat opgeleverd. Verder is navraag gedaan bij het Spoorwegmuseum, Industriespoor en Nico Spilt. Ook daar is geen spoorplan bekend. Er is dus (vooralsnog) geen spoorplan van het raccordement ter beschikking.

aanwijzingen voor het spoorplan

Helaas is er geen spoorplan aangetroffen. Wel zijn er een aantal aanwijzingen omtrent de spooraansluiting.

 

- advertentie over de verkoop van de kalkmergelgroeve

Een advertentie in de Maasbode (afb.22) van 8 februari 1929 vermeldt dat er een eigen spooraansluiting op het terrein was van ca. 115 meter met een dubbele wissel. Op het terrein bevond zich bovendien 120 meter smalspoor met 2 wissels en een draaischijf en 3 kipkarren.

 

Wat bedoelt wordt met de omschrijving 'dubbele wissel' is niet geheel duidelijk. Ik heb nagevraagd bij onder andere het Spoorwegmuseum, Industriespoor en Nico Spilt. Het lijkt in elk geval geen vakterm.

Afb.22: bron: De Maasbode 08-02-1929

-correspondentie met de heer Huub Pisters

De heer Huub Pisters heeft mij een aantal aanwijzingen gegeven:

- naast de overweg lag een wissel

- via dat wissel werden wagons naar de kalkoven gereden

- de beladen wagons werden vervolgens op de hoofdbaan geduwd en gekoppeld aan de trein naar Maastricht

-beheertekening van de infrastructuur van de Nederlandse Spoorwegen

Het Utrechts Archief heeft beheertekeningen van de infrastructuur van de Nederlandse Spoorwegen (HUA rubriek 939-586 blad 5). De gecorrigeerde tekeningen van het betreffende baanvak (afb.23) dateren van 13-10-1981. De spooraansluiting komt hier niet op voor, maar wel de grenzen van het spoorbedrijf.

Afb.23: beheertekening infrastructuur NS (bron: het Utrechts Archief)

Het deel van de tekening waar het raccordement gelegen heeft is weergegeven in afbeelding 24. In rood de grenzen van de spoorwegen.

 

Let op: de tekening van NS is niet noord gericht.

Afb.24: detail beheertekening infrastructuur NS

-gegevens uit het Actueel Hoogtebestand Nederland

Voor de bouw van De Geuldalbaan heb ik geprobeerd om uit het AHN (Actueel Hoogtebestand Nederland) een mogelijk verloop van de treinsporen te kunnen herleiden. Uit de onderstaande afbeeldingen blijkt dat het talud langs de spoorlijn een afwijking laat zien ongeveer ter hoogte van de kalkbranderij (zie de rode pijl).

Rechts naast het kruis (afb.25) ligt een onbewaakte overweg. (opgeheven door ProRail in 2019) Deze kan voorheen niet verder oostelijk gelegen hebben - richting Schin op Geul - want aan de zijde van het dal is eenvoudigweg geen ruimte voor een weg.

 

De afstand van de overweg tot het aangepaste talud langs de spoorlijn is 120 meter. Dat kan duiden op de aansluiting van 115 meter.

Afb.:25 (bron: AHN2 hoogteprofiel in de lengterichting van de spoorlijn)

De dwarsdoorsnede (afb.26) laat zien dat het terrein naast het huidige spoor nog steeds op gelijke hoogte ligt daarmee. Er is genoeg ruimte voor een 3e spoor dat als los- en laadspoor voor de mergelgroeve en kalkbranderij kan hebben gediend.

Afb.26: (bron: AHN2 hoogteprofiel dwars op de spoorlijn en talud)

een mogelijk spoorplan

Op basis van bovenstaande aanwijzingen heb ik geprobeerd om een spoorplan voor de kalkmergelgroeve / kalkbranderij op te stellen dat toegepast kan worden op de modelbaan.

 

In afbeelding 27 is het hoogtebestand gecombineerd met de gegevens (in rood) van de beheertekening van de NS uit 1981. De dynamische (gekleurde) opmaak geeft de relatieve hoogte weer. Het terrein tussen de spoorlijn en de kalkoven blijkt ongeveer dezelfde hoogte te hebben.

Afb.27: AHN2 maaiveld-Hillshade (dynamische opmaak) met projectie grenzen NS beheertekening. (gebieden met een rode kleur liggen het hoogst, gebieden in de kleur violet liggen het laagst)

Daarop geprojecteerd in afbeelding 28 het mogelijke verloop van de spooraansluiting van de mergelgroeve, met inachtneming van de aanwijzing van dhr. Pisters, en uitgaande van wissels 49-190-1:9 zoals deze gebruikt werden in het spoorplan van Schin op Geul uit 1916.

 

Het wissel aan het laad/losspoor zorgt tevens voor een flankbeveiliging van de hoofdbaan.

 

Dit spoorplan van de aansluiting van de groeve zal worden toegepast in het ontwerp voor modelbaan De Geuldalbaan, maar mogelijk dat het werkelijke verloop anders geweest is.

Afb.28: projectie mogelijke spooraansluiting van de mergelgroeve / kalkbranderij

omgeving kalkmergelgroeve en kalkmergelgroeve Schaelsberg

Op deze ansichtkaart van Café-Restaurant "Kluizenaarspark" (afb.29) is in de rode cirkel dezelfde overweg te zien. De toegangsweg tot de mergelgroeve en kalkoven kruiste hier de spoorlijn tussen Valkenburg en Schin op Geul. De ansichtkaart is gestempeld in 1957 en de spoorlijn is hier reeds geëlektrificeerd. De overweg bij de Schaelsberg is in 2019 door ProRail opgeheven.

 

Meer over overwegen in de spoorlijn tussen Oud-Valkenburg en Schin op Geul is te vinden op deze pagina: overwegen en duikers tussen oud valkenburg en schin op geul

Afb.29

Afb.30

De foto op afbeelding 30 is genomen in 2020 vanaf de plek waar de overweg lag, kijkend naar de Schaelsberg en de Daolkesberg.

Afb.31

Foto (31) genomen in 2020. Kijkend vanaf de overkant van de spoorlijn naar de ovenmond.

Afb.32

9 December 2020 rijdt dit Arriva treinstel in de richting Schin op Geul bij de toegangsweg tot de voormalige kalkmergelgroeve (hectometer 23.2). De foto (afb.32) is genomen vanaf de plek waar de overweg heeft gelegen. De weg naar (onder andere) de kalkbranderij lag gedeeltelijk parallel aan de spoorlijn. Aan het einde gaat de weg bergaf richting de Drie Beeldjes.

Afb.33

Op afbeelding 33 zien we de weg die afdaalt richting Drie Beeldjes en sinds 2019 is afgesloten. De weg sluit hier aan op de Oosterweg / Oostervoetpad die langs de Geul lopen.

 

Vanaf de andere kant gezien ziet de helling naar de mergelgroeve er zo uit.

Met een wervende tekst werd de kalkmergelgroeve in 1933 te koop aangeboden door Johan van Vloten uit Utrecht. (afb.34)

Afb. 34: bron: Limburger Koerier 26-07-1933

Op deze ansichtkaart is een deel van de mergelgroeve zichtbaar. In het midden in de mergelwand een ingang met een bezoeker. De ansichtkaart is afgestempeld in 1949. (afb.35)

Afb.35: bron: uitgave Gebr. Simons

Afb.36

Het diepste gedeelte van de kalkmergelgroeve in 2022 (afb. 36)

Ansichtkaart uit 1925 met zicht op de Däölkesberg (Kauwenberg) tussen Schin op Geul en Valkenburg bij de Schaelsberg. Rechts van de Däölkesberg een deel van de mergelgroeve. (afb.37)

Afb.37: bron: uitgave J.Février

Ansichtkaart gestempeld in 1949 (afb.38). Geheel links de onbewaakte overweg. Op deze kaart is nog geen bovenleiding te zien.

 

Vlak achter het akkerland lag de voormalige mergelgroeve en kalkbranderij.

Afb.38: bron: uitgave Lahaye

Ansichtkaart uit 1964 met zicht op de Daolkesberg. In beeld het meest linkse deel van de mergelwand van de  vorige foto. Op de helling is nu een trap te zien. Deze helling ligt oostelijk van de mergelgroeve. (afb.39)

Afb.39: bron: uitgave Gebr. Simons C.V.

Ansichtkaart met zicht op Kasteel Genhoes gestempeld in 1973 (afb.40). Het uitzicht vanaf de bovenkant van de mergelgroeve laat zien dat de voormalige mergelgroeve van Filippo aan de Schaelsberg geheel dichtgegroeid is.

 

Het standpunt van de fotograaf is ongeveer gelijk aan dat van de schilder van de kleurenplaat.

Afb.40: bron: uitgave MUVA

Toevoegingen voor deze pagina, bijvoorbeeld foto's, ansichtkaarten of andere waardevolle informatie, zijn welkom. Het is aan de eigenaar van de website om te beoordelen of ze al dan niet geplaatst worden.