modelbaan & sporenplan ontwerpen
waar op letten bij het ontwerpen van een modelbaan?
Na een eerste verkenning van de ruimte die beschikbaar is voor de modelbaan, het onderwerp van de modelbaan en wat de modelbaan visueel zou moeten bieden (bekijk het modelbaan idee voor De Geuldalbaan →) ben ik gaan kijken hoe dat in de praktijk uitgewerkt zou kunnen worden.
ontwerpen modelbaan De Geuldalbaan
& het sporenplan
Voordat dit landschap gemaakt kon worden waren er een aantal afwegingen over het ontwerpen van de modelbaan en het sporenplan.
modelbaan bouwmethode
Een eerste afweging was welke bouwmethode ik wilde toepassen. Moest het een modelbaan worden die vastgeschroefd zat aan de wanden? Of wilde ik een meer mobiele baan. En hoe vaak zou een mobiele baan worden verplaatst? Een modulebaan is een mooie oplossing als de baan relatief vaak op een andere plek opgebouwd wordt, een segmentenbaan is in principe mobiel maar niet bestemd om doorlopend opgebouwd en verplaatst te worden.
Ik had ervaring met mijn vorige modelbaan die uit segmenten bestond; modelbaan Waldrück →
In principe staat de modelbaan altijd opgesteld en dat in dezelfde ruimte. Maar bij een verhuizing of verkoop hoeft de baan niet te worden gesloopt. Voor mij bleek de beste oplossing een segmentenbaan →
toegankelijkheid modelbaan
Zijn alle delen van de modelbaan toegankelijk tijdens de bouw, maar later ook voor onderhoud? Dat hangt samen met de bouwmethode. Een module baan is maximaal toegankelijk. Een segmentenbaan (of een vaste baan) zal over het algemeen niet steeds uit elkaar geschoven worden. Er moet dus op een andere manier toegang zijn tot alle delen van de baan.
Bijvoorbeeld door toegangsluiken. De afbeelding geeft een mogelijke oplossing weer. Voor deze oplossing zie onder andere sectie-4 →
Van vorige modelbanen heb ik geleerd dat voldoende vrije ruimte onder de baan belangrijk is. Daarom wilde ik bij De Geuldalbaan een vrije ruimte van 75cm tussen vloer en onderzijde frame aanhouden. Bovendien wil ik een gangpad van minimaal 70cm aanhouden.
het sporenplan - waar op letten?
Er zijn een aantal zaken die direct verband houden met het sporenplan. Zoals de gewenste radius van de bochten en het stijgingspercentage van de sporen. Die zullen de ‘technische’ mogelijkheden voor het vullen van de beschikbare ruimte voor een deel bepalen. Ook van belang is het gewenste treinverkeer, en hoe ik als toeschouwer de modelbaan wil bekijken. Bij het ontwerpen van het sporenplan vond ik onderstaande punten van belang.
-Schaduwstation
Voor mij is het van belang dat er een zekere afwisseling is in treinen die in het zicht rijden. Om ergens een buffer te maken voor een variatie in rijdend materieel is het plan om een schaduwstation aan te leggen. Daarnaast zou het fijn zijn als er met een dienstregeling gewerkt kan worden. Dat betekent dat een vastgestelde (samengestelde) trein op een vast tijdstip bijvoorbeeld het station binnenloopt of verlaat, maar ook dat een goederentrein binnen de beschikbare tijdvensters van een dienstregeling zichtbaar kan zijn. Omdat ik De Geuldalbaan computergestuurd wil opzetten zullen afzonderlijke treinen aangestuurd moeten kunnen worden. In het schaduwstation wil ik eenrichtingsverkeer invoeren waarbij elke trein een vaste plek inneemt.
-Zichtbaarheid van de rijdende treinen
Erg irritant vind ik een ‘tunnel-in-tunnel-uit’ verkeer. Dat ontstaat bijvoorbeeld als een keerlus in een tunnel wordt gebouwd waarbij de trein eerst de tunnel inrijdt om vervolgens kort tijd later weer dezelfde tunnel uit te rijden. Om dit te voorkomen zal een trein die eenmaal uit het zicht verdwijnt terug rijden naar het schaduwstation.
-Blik op de modelbaan - hoogte zichtbare rails
Bij vorige modelbanen zag ik de modelbaan veelal vanuit een helikopterperspectief. Het niveau waar de belangrijkste sporen in het zicht lagen – niveau(0) – lag op ongeveer 1meter boven de vloer. Op deze baan wil ik dat de treinen op ooghoogte zijn te bekijken. Daarmee zal ook de beleving van de gehele modelspoorbaan (denk ik) anders worden, meer vanuit het perspectief van een toeschouwer in het landschap. Vanuit een zittende houding zullen de belangrijkste sporen dan op een hoogte van ongeveer 125cm moeten liggen.
-Sporenplan – segmentenbaan
Bij het ontwerpen van het sporenplan moet rekening worden gehouden met de bouwmethode. In dit geval een segmentenbaan. Daar waar de delen van de modelbaan uit elkaar kunnen worden geschoven – de segmentovergangen – worden zo veel mogelijk rechte railstukken gelegd en het liefst haaks op die segmentovergang.
Op de overgang van de modelbaansegmenten worden metalen raillassen gebruikt, en dus geen kunststof isolatielassen. Enerzijds omdat kunststof isolatielassen niet helemaal over de rails (spoorstaaf) zijn te schuiven, wat wel handig is bij het verbinden van de segmenten. Anderzijds omdat de spoorstaven met een metalen raillas goed uitgelijnd zijn. Dat betekent dat op deze modelbaan de verdekte blokken nooit eindigen op een segmentenovergang.
sporenplan niveau(-1): blokken eindigen niet op segmentenovergangen
ontwerp programma
Ik denk dat het ontwerpen van een modelbaan veel meer omhelst dat het aanschaffen van een software pakket en vervolgens lukraak rails gaan tekenen. Zelf gebruik ik Anyrail om een sporenplan uit te tekenen. Maar die stap heb ik pas gezet nadat voor mij duidelijk was wát ik wilde bouwen.
Bij het ontwerpen van de modelbaan maak ik gebruik van 2 computerprogramma's: Coreldraw en Anyrail. Anyrail blijkt een makkelijk toepasbare tool om snel een sporenplan te ontwerpen voor de modelbaan. Met de gratis probeer versie van Anyrail kunnen tot 50 elementen worden gebruikt voor een sporenplan.
Met Coreldraw ontwerp ik alle overige modelbaan onderdelen op schaal 1:1 waarbij ik de sporenplannen importeer uit Anyrail. Zodoende probeer ik het gehele ontwerp meer te structureren dan bij de vorige modelbaan.
criteria modelbaan sporenplan en ontwerp
Samenvattend dient het sporenplan voor mij aan een aantal voorwaarden te voldoen:
| CRITERIUM | UITWERKING |
| opbouw modelbaan | segmentbouw ivm. mogelijk transport |
| kleinste radius - verdekt gedeelte | Rocoline R5 542,8mm |
| kleinste radius - zichtbaar | bij voorkeur > 800mm, liefst > 1000mm |
| stijgingspercentage - verdekt gedeelte | max. 2,5% |
| stijgingspercentage - zichtbaar | conform werkelijkheid 4‰ |
| hoogte modelbaan niveau(0) t.o.v. vloer (is gemiddelde hoogte traject Sog-Vk) | 125cm |
| schaduwstation | éénrichtingsverkeer, 10 sporen |
| treinlengte | tot 250cm, kolentrein tot 350cm |
| treinverkeer | geen 'tunnel-in-tunnel-uit' verkeer, na verdwijnen uit het zicht retour naar schaduwstation |
| toegankelijkheid modelbaan | gangpad >70cm |
toepassen bestaand sporenplan
Het emplacement van Schin op Geul is gebaseerd op het spoorplan uit 1916. Op dat moment heeft het zijn grootste omvang. Het meest noordelijke spoor grenst aan de kalkbranderij van De Kroongroeven →. Afstanden en hoogten welke van belang zijn voor het ontwerp zijn verkregen uit het Actueel Hoogtebestand Nederland.
afbeelding van het sporenplan Schin op Geul 1916 met als achtergrond de hoogtekaart van AHN
ontwerpen van De Geuldalbaan
Aan de hand van de voorwaarden die ik aan de baan stelde, en met het gewenste landschap in gedachte, werden de eerste ontwerpen getekend. Van het eerste baanontwerp tot het definitieve ontwerp (inclusief sporenplan) heeft anderhalf jaar geduurd.
In het eerste ontwerp was het idee om een langgerekte modelbaan te maken over de lengte van de hobbyruimte. Dat gaf meteen de beperkingen aan van werken op schaal. Het emplacement van station Schin op Geul kan nu op schaal worden gebouwd en de kalkbranderij van Kroongroeven kan ruim worden opgezet. Maar voor het overige moesten er teveel concessies worden gedaan. Het baanvak station Oud-Valkenburg - Schin op Geul werd maximaal 2 meter lang. Daarmee kon dit stuk spoorlijn niet naar behoren worden uitgebeeld.
Door de modelbaan midden in de ruimte te plaatsen kan aan de achterkant rails zichtbaar worden gemaakt. Nadeel is dat de hellingen nu minder hoog worden, of dat ze te steil zullen worden. Er is veel ruimte nodig voor de rondom toegang tot de modelbaan. Ook zou snel blijken dat ik niet de hele lengte van de ruimte zou kunnen gaan benutten vanwege andere activiteiten.
Toen ontstond het idee om een deel van het ontwerp 'los te maken' en te draaien waardoor een modelbaan in een U-vorm ontstaat. Kritiek werd het bij de gestelde criteria voor de radii. Dat leidde ertoe dat de vorm van het 1:1 sporenplan van Schin op Geul aangepast moest worden.
De lengteschaal van het emplacement werd nauwelijks aangepast, maar de vorm wel. Dit bleek een onvermijdbaar compromis. Het ontwerp van de modelbaan biedt nu meer ruimte aan andere beeldbepalende elementen uit het voorgestelde plan. Een nadeel van deze configuratie is de toegankelijkheid van de modelbaan. Bovendien is er geen ruimte voor de kalkbranderij aan de Schaelsberg (Filippo).
Het looppad binnen de modelbaan is verbreed naar minimaal 75cm. De sporen van het emplacement richting Wylre hebben een vloeiender verloop gekregen (rechterzijde vooraan). Links is rails zichtbaar geworden, die een deel van het traject Schin op Geul - Eys uit zou kunnen beelden. Tegelijk blijkt dat er nog steeds onvoldoende ruimte is op de modelbaan om de kalkbraderij van Filippo te plaatsen. Ook voor stopplaats Oud-Valkenburg is er nu te weinig ruimte.
De rail die een deel van het traject Schin op Geul - Eys uit kon beelden is weer verwijderd. Daardoor past een tweede kalkbranderij in het ontwerp van de modelbaan, zie Filippo kalkbranderij → . Er is nu ook ruimte voor de voormalige stopplaats Oud-Valkenburg →. Het bleek noodzakelijk om een deel van het dubbelspoor tussen Oud-Valkenburg en Schin op Geul met een kleinere radius te bouwen. In plaats van de gewenste minimum radius van 800mm moet een klein deel van de bocht met een boogstraal van 650mm worden gemaakt.
Na zo'n honderd schetsen en ontwerpen werd mij duidelijk dat dit modelbaanontwerp het beste compromis was.
Dit is het ontwerp van De Geuldalbaan (2018) waarna ik de gedetailleerde plannen ben gaan uitwerken.
Nadere bestudering van de omgeving van de spooraansluiting van de mergelgroeve bij de Schaelsberg leidt begin 2021 tot een kleine aanpassing van het sporenplan. Bijkomend voordeel is dat de rails nu overal een radius van meer dan 800mm heeft.
achtergrondinformatie bij de modelbaan
Uitgebreide toelichtingen over wat er zich op en rondom het spoor bevindt staan op de pagina achtergrondinformatie →